Als de werkdruk te hoog wordt en je minder plezier hebt in je werk, dan kun je overwegen om een andere baan te gaan zoeken. Maar als mantelzorger heb je deze keuze vaak niet. Degene waar je voor zorgt is van jou afhankelijk. En soms kan dat te veel worden en moet je vooral ook goed voor jezelf gaan zorgen. De technieken van job crafting zijn heel goed toepasbaar bij mantelzorg. Hierbij ga je zelf met kleine aanpassingen sleutelen aan je taak van mantelzorgen, zodat deze beter aansluit bij dat wat energie en voldoening geeft. Hierdoor kunnen stress en burn-out voorkomen worden.
Mantelzorg
Mantelzorg of familiezorg is zorgen voor een naaste die langdurig ziek is, een beperking heeft of hulpbehoevend is. Dit kan familie zijn, zoals een ouder, partner of kind, maar ook een vriend, buur of bekende. Deze zorg wordt vrijwillig geleverd en niet vanuit een hulpverlenend beroep. Kenmerkend voor mantelzorg is dat er al een sociale relatie is, voordat iemand voor de ander gaat zorgen (Expertisecentrum Familiezorg, 2013).
Als mantelzorger kun je energie krijgen van je taak als je een ander plezier kunt verschaffen, zoals voldoening, genoegen of meer kwaliteit van leven. Knipscheer beschrijft dit in zijn artikel Weerkaatst plezier (Knipscheer, 2010). Maar een derde deel van de mantelzorgers helpt omdat ze het gevoel hebben dat ze wel moeten, omdat er niemand anders beschikbaar is of omdat degene die hulp nodig heeft alleen door hem of haar geholpen wil worden. En dat kan heel beklemmend zijn. (Boer, 2019).
De overheid stimuleert burgers om meer mantelzorg te verlenen (RIVM, 2021). Er wordt van zorgvragers verlangd om de behoefte voor zorg en ondersteuning eerst in hun eigen netwerk op te vangen. Pas als dat niet lukt, kan een beroep worden gedaan op professionele zorgverleners. Gelukkig is de bereidheid om voor elkaar te zorgen groot. 1 op de 3 Nederlanders is mantelzorger en 1 op de 4 werknemers combineert mantelzorg met werk (MantelzorgNL, 2021).
Tegelijkertijd zie je dat veel sectoren het lastig vinden om aan voldoende personeel te komen. Het is voor de Nederlandse economie belangrijk dat mensen meer gaan werken. Deze twee ontwikkelingen samen maken dat in de toekomst meer werknemers voor de uitdaging zullen komen te staan om werk en mantelzorg te combineren. Om ervoor te zorgen dat deze groep werkende mantelzorgers het ook volhoudt, is aandacht en passende ondersteuning belangrijk.
Stress bij mantelzorgers
Figuur 1 geeft het werkdrukmodel van TNO weer (TNO, 2021). Het verlenen van mantelzorg en de balans werk-privé vallen onder de individuele factoren, die werkdruk op een positieve of negatieve manier kunnen beïnvloeden. Maar laten we het TNO-model eens bekijken vanuit de mantelzorg situatie, alsof die een tweede baan vormt. Kunnen we dan dezelfde factoren benoemen die de mate van werkdruk en stress bij mantelzorgers beïnvloeden?
De taakeisen van een mantelzorgen zijn ook onder te verdelen in werkcontext en werkinhoud. In de organisatie waar je werkt is het belangrijk te weten wat de visie is en welk richting het bedrijf op wil gaan. Ook bij mantelzorgen is het aan te raden duidelijk te krijgen wat het gezamenlijke doel is. Door de zorgvrager centraal te stellen en in gesprek te gaan, wordt duidelijk wat de wensen zijn en wat de zorgvrager belangrijk vindt. Hieruit kan een takenlijst worden geformuleerd van wat gedaan moet worden, de werkinhoud. Hoe veel werk ligt er? Zit er tijdsdruk op? Welke kwaliteit wordt verwacht en hoe moeilijk is het? Als deze taakeisen te veel worden, kan werkdruk ontstaan.
Balans vinden
Aan de andere kant kunnen regelmogelijkheden de werkdruk in balans brengen. Kan men bijvoorbeeld zelf bepalen op welke dag een afspraak bij een behandelend arts gepland wordt? Of biedt professionele hulp ondersteuning in het uitvoeren van de taak? Is er voldoende vrijheid om de taak op een eigen manier aan te pakken? Als er voldoende regelmogelijkheden zijn, zal het een mantelzorger beter lukken om het langer vol te houden.
Ook individuele factoren kunnen invloed hebben op werkdruk. Denk hierbij aan competenties of lichamelijke en mentale belastbaarheid. De balans werk-privé is hierin ook een belangrijke factor. Werkgevers kunnen mantelzorgers ruimte bieden door tijdelijk andere werkafspraken te maken. Denk hierbij aan meer thuis werken, op andere tijden werken, verlof opnemen of direct vrij te kunnen nemen als het nodig is (Boer, 2019).
Werkdruk hoeft niet altijd te leiden tot stressklachten. Dit hangt ook af van de buffers die een mantelzorger heeft. Onder meer steun door de omgeving en herstelmogelijkheden kunnen stressklachten voorkomen.
Vormgeven van mantelzorg
Als werkdruk te lang aanhoudt en het plezier in het zorgen voor een ander afneemt, dan kan werkdruk overgaan in stress met een risico op burn-out. Omdat de zorgvrager vaak afhankelijk is van de mantelzorger, kan deze ook niet zomaar hiermee stoppen als het te veel wordt. Toch zijn er manieren om het mantelzorgen anders vorm te geven, waardoor dit beter aansluit bij wat prettig ervaren wordt en wat energie geeft. In een werkcontext wordt dan gesproken over job crafting. De technieken van job crafting kunnen heel goed vertaald worden naar de mantelzorg situatie.
Er zijn 4 verschillende gebieden voor job crafting (Doorenbosch, 2018):
- Taakgericht
- Relationeel
- Cognitief
- Contextueel
De mogelijkheden om mantelzorgen aan te passen worden hieronder per gebied verder uitgewerkt.
Taakgericht vormen
Bij taakgericht vormen ligt de nadruk op de taken die op het bordje van de mantelzorger liggen. Door een lijst te maken van alle taken krijg je al inzicht in hoe groot de opgave van de mantelzorger is. Aanvullend kan per taak erbij geschreven worden of je het leuk vindt en er energie van krijgt, of dat het juist energie kost. Dit geeft inzicht voor de volgende keuzes:
- Kijk wat je liever niet meer wilt doen. Welke taken zou je kunnen ruilen met een andere mantelzorger. Of schakel een mantelzorgmakelaar in. Deze kan bijvoorbeeld regeltaken van je overnemen (Mantelzorgmakelaar, 2022).
- Sommige taken vindt niemand leuk om te doen. Door te rouleren verminder je de last hiervan voor iedere individuele mantelzorger.
- Een nieuwe taak of rol die je leuk vindt kun je toevoegen aan het mantelzorgen. Misschien kun je de haren van je moeder opsteken of haar nagels lakken. Kijk hierbij ook naar de andere mantelzorgers. Zijn er taken zijn die zij minder leuk vinden en die jij graag doet? Heb het er met elkaar over. Want soms neem je dingen aan, die in werkelijkheid anders beleefd worden.
- Je bent waarschijnlijk niet opgeleid voor mantelzorger, dus je zult het ook moeten leren. Door oefening, aanvullende instructie of training lukt het vaak beter om de taak uit te voeren, waardoor deze minder energie kost. Vraag bijvoorbeeld de professionele zorg die aanwezig is om uitleg.
Relationeel vormen
Bij relationeel vormen gaat het om de relaties met anderen. Bij mantelzorgen is die relatie er al voordat de zorgvraag ontstaat. En die relatie kan van oorsprong zowel goed als slecht zijn. Maar door het verlenen van mantelzorg kan die relatie erg onder druk komen te staan. Maar ook hieraan kun je sleutelen.
- Kijk of je kunt samenwerken. Dezelfde taak kun je met meerdere of andere mensen uitvoeren. Door dingen samen te kunnen doen, soms ook met de zorgvrager zelf, voelt de taak lichter.
- Je kunt ook mensen toevoegen aan het mantelzorgsysteem, waardoor je de taken over meerdere personen kunt verdelen. Denk hierbij ook aan vrijwilligers die ingezet kunnen worden.
- Probeer persoonlijke conflicten op te lossen, niet alleen met de zorgvrager, maar ook met de andere mantelzorgers in het systeem. Jullie gezamenlijke doel om betere mantelzorg te verlenen kan een manier zijn om dichter bij elkaar te komen. Ook het verbeteren van communicatieve vaardigheden kan verschil maken.
- Lastige of veeleisende mensen zou je kunnen ontwijken. De zorgvrager zelf ontwijken zal moeilijk zijn, maar je kunt ervoor kiezen om bepaalde momenten niet te komen om zo bepaalde mensen niet tegen te hoeven komen.
Cognitief vormen
Een optimist ziet bij een situatie vooral de voordelen en de positieve mogelijkheden. Door op cognitieve manier naar een situatie te kijken, kun je mantelzorgen al wat draaglijker maken.
- Ben je bewust van de betekenis die het mantelzorgen voor de ander heeft. Dat maakt het werk al lichter. Vraag ook eens aan degene die de zorg ontvangt wat het voor hem of haar betekent.
- Hoe kun je het mantelzorgen net iets anders doen, zodat het voor beiden leuker wordt? Misschien door erbij te zingen of er een spel van te maken? Kijk wat bij jullie past.
- Soms helpt het om niet na te denken over vervelende kanten van je taak. Dit is een optie als er verder niets van te maken is. Niet aan denken en het er niet over hebben. Dan blijf je ook niet in een negatieve sfeer hangen.
- Klagen brengt je niet verder. Soms moet je accepteren dat het niet gaat zoals je wilt en je verwachtingen bijstellen. Vooral als de gezondheid achteruitgaat en iemand niet meer beter wordt, helpt het om te accepteren en te kijken naar wat nog wel mogelijk is.
Contextueel vormen
Bij contextueel vormen kijk je hoe je de omgevingsfactoren kunt aanpassen.
- Kijk of je de werkzaamheden om een andere plek of tijd kunt uitvoeren. Fysiotherapie kan soms ook aan huis. En dat gesprek met de specialist kan mogelijk via videobellen, waardoor je niet met de zorgvrager op pad hoeft te gaan.
- Je kunt mooie elementen toevoegen aan de omgeving. Denk hierbij aan een vaas bloemen op tafel of foto’s met mooie herinneringen. Een vogelhuisje voor het raam met voer zorgt voor levendigheid en afleiding.
- Storende of lelijke omgevingsfactoren kun je wegnemen. Zorgproducten kunnen confronterend kunnen. Mogelijk kun je die opbergen in een kastje of achter een scherm.
- Een laatste optie is om ongemakken in de werkomgeving te verlichten. Dit kan bijvoorbeeld door het inzetten van hulpmiddelen. Bezoek een thuiszorgwinkels en vraag om informatie. Zij hebben handige hulpmiddelen die je zorgtaak kunnen verlichten.
Door kleine aanpassingen te doen, kan de totale taak van mantelzorgen verlicht worden. Hierdoor ervaar je meer energie en wordt de kans op stress en uitvallen beperkt. De technieken van job crafting zijn dus goed toepasbaar bij mantelzorg.
Tenslotte is het belangrijk om te blijven communiceren over de mantelzorgtaak, met de zorgvrager, met gezin of familie, maar ook met je werkgever. Alleen als voor de omgeving duidelijk is voor welke opdracht je als mantelzorger staat, wat voor invloed dat heeft op persoonlijk vlak en op je taak als werknemer, kan de juiste hulp en ondersteuning geboden worden. Deze buffers helpen om het mantelzorgen vol te houden en als werknemer inzetbaar te blijven.
Ben je werkgever en wil je meer weten over hoe jij je medewerkers kunt ondersteunen? Ik denk graag met je mee.
Verwijzingen
Boer, A. d. (2019). Werk en Mantelzorg. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
Doorenbosch, M. v. (2018). Mooier werk – slim sleutelen aan een baan op maat. Amsterdam: Boom uitgevers.
Expertisecentrum Familiezorg. (2013). Methode Familiezorg. Tilburg: Expertisecentrum Familiezorg.
Knipscheer, K. (2010). Weerkaatst plezier. Tijdschrift voor gezondheidswetenschappen, 306-308.
Mantelzorgmakelaar. (2022, 02 07). Meer energie, minder stress, meer vrije tijd. Opgehaald van Mantelzorgmakelaar: http://www.mantelzorgmakelaar.nl/
MantelzorgNL. (2021). Mantelzorg in cijfers. Zeist: MantelzorgNL.
RIVM. (2021). Werkende mantelzorgers. Bilthoven: Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu.
TNO. (2021, 11 14). Werkdruk wegwijzer. Opgehaald van TNO innovation for life: https://www.tno.nl/media/2505/tno_werkdruk_wegwijzer.pdf
Astrid de Rooij – 28 april 2022